Ամերիկացիների համար Վիետնամի պատերազմը պետության գոյության ողջ պատմության մեջ ամենաարյունալին է։ Ռազմական միջամտությունների 8 տարին խլեց 60 000 մարդու կյանք։ Մարտական գոտիներից Միացյալ Նահանգներ վերադարձավ 300 000 վիրավոր և հաշմանդամ զինվոր, իսկ 2000 և ավելի զինվոր համարվեց անհետ կորած։ Պատերազմը ամերիկացի ժողովրդի համար դարձավ հոգեբանական մեծ տրավմա։ Այս պատերազմը մեկն էր այն սակավաթիվներից, որտեղ ուղղակիորեն ներգրավված էին ԱՄՆ-ի քաղաքացիները, որտեղ նրանք զոհվում էին, և որտեղ նրանք պարտվեցին: Արդյունքում, Միացյալ Նահանգների շարքային քաղաքացիների շրջանում առաջացավ վախ նոր պատերազմների հանդեպ, որոնցում կարող էր մասնակցություն ունենալ ԱՄՆ-ը։ Այսինքն՝ «վիետնամական համախտանիշի» պատճառով ամերիկացիները պարզապես հրաժարվում էին սեփական կյանքը վտանգելու գնով պաշտպանել այլ ազգերի շահերը։

2020թ. սեպտեմբերի 27-ին Արցախի դեմ Ադրբեջանի կողմից սանձազերծված պատերազմի դեպքում, օրինակ, Ադրբեջանի կողմից պատերազմի ժամանակ կռվում էին սիրիացի վարձկաններ։ Մարդու իրավունքների սիրիական դատարանի տվյալներով՝ զինված հակամարտության հենց սկզբից Սիրիայից դուրս էր բերվել առնվազն 2050 վարձկան՝ 400 հոգիանոց խմբերով: Սա արդյունք է այն բանի, որ դեռ 2016թ. ապրիլյան քառօրյա պատերազմից հետո տարբեր լրատվամիջոցներում հայտնվող նյութերի համաձայն՝ Ադրբեջանի բնակչության մեծամասնությունը հրաժարվում էր մասնակցել զինակոչին և ծառայել բանակում՝ գիտակցելով ու գնահատելով հնարավոր պատերազմին մասնակցելու հետևանքները։

Ելնելով ՀՀ վիճակագրական կոմիտեի կողմից հրապարակված տվյալներից՝ սույն վերլուծությունում ուսումնասիրվել է ՀՀ տնտեսության՝ վերջին ժամանակաշրջանի սոցիալ-տնտեսական զարգացումները: Մասնավորապես, դիտարկվել են տնտեսական ակտիվության՝ տվյալ ամսվա կուտակային ցուցանիշը, դրա ոլորտային բաշխվածությունը, ինչպես նաև տնտեսության առանձին ճյուղերի դինամիկան: Վերլուծվել են նաև տնտեսական զարգացումները ՀՀ արտաքին առևտրի ոլորտում, աշխատանքի շուկայում և հարկաբյուջետային հատվածում: Բացի այդ, անդրադարձ է կատարվել նաև ֆինանսական հատվածին (գնաճ), ինչպես նաև փոխարժեքի վարքագծին:

Երևանի բյուջեն սահմանում է քաղաքային տնտեսության առաջնահերթությունները առաջիկա մեկ տարվա համար: Բյուջեում ներկայացվում է եկամուտների ծրագրային մակարդակը, ինչպես նաև դրա կառուցվածքը՝ ըստ ձևավորման աղբյուրների: Բացի այդ, նախանշվում է նաև ծախսերի ծրագրային մակարդակը և դրա բաշխվածությունը՝ ըստ գործառնական և տնտեսագիտական դասակարգման: Եկամուտների և ծախսերի կանխատեսմանը հետևում է քաղաքային տնտեսության բյուջեի դեֆիցիտի և դրա ֆինանսավորման աղբյուրների պլանավորումը: Հաշվի առնելով այս փաստաթղթի և դրանում նախանշված ծրագրերի կարևորությունը՝ սույն վերլուծությունը միտված է գնահատելու, թե արդյոք Երևանի բյուջեն և դրա կառուցվածքը համահունչ են քաղաքի առջև ծառացած խնդիրներին:

2020թ․ համավարակն ուղեկցվեց համաշխարհային և եվրոպական տնտեսության զգալի ցնցումներով, ինչի արդյունքում էներգակիրների, այդ թվում՝ բնական գազի համաշխարհային գները ռեկորդային անկում գրանցեցին։ Սակայն, արդեն 2021-ի կեսերից էներգակիրների միջազգային գները սրընթաց աճ գրանցեցին, իսկ 2022թ․ փետրվարին Ուկրաինայում սկսված ակտիվ ռազմական գործողությունները կտրուկ սրեցին Եվրոպայի էներգետիկ ճգնաժամը․ արդյունքում Եվրոպայում բնական գազի գինը հատեց 1000 խ․մ-ի համար 3000 դոլարի շեմը։

Ադրբեջանը 2020թ․ ավարտին, չնայած 44-օրյա պատերազմին, հաջողությամբ շահագործման հանձնեց Հարավային գազային միջանցքի (ՀԳՄ) վերջին բաղադրիչը՝ Տրանսադրիատիկ գազատարը (TAP) և մեկնարկեցին գազի ուղիղ մատակարարումները դեպի Եվրոպա։ Այսպիսով, Ադրբեջանը դարձավ Եվրոպայի գազի շուկայում կարևոր դերակատարներից մեկը, ու թեև այնտեղ ադրբեջանական գազի մասնաբաժինը մեծ  չէ և որոշիչ ազդեցություն չունի ընդհանուր շուկայի ձևավորման ու գնագոյացման վրա, այնուամենայնիվ, ադրբեջանական գազի քաղաքական գործոնը ակնհայտ է և զգալիորեն ավելացնում է Բաքվի քաղաքական կշիռը Եվրոպայում։

Դեռևս 2019-ին «Լույս» հիմնադրամը հրապարակել էր ծավալուն վերլուծություն, որտեղ անդրադարձել էր գազի եվրոպական շուկայում Ադրբեջանի դերակատարությանը։ Սակայն, հաշվի առնելով համաշխարհային և եվրոպական էներգետիկ շուկաներում վերջին տարիների կտրուկ փոփոխությունները, աշխարհաքաղաքական վերադասավորումները, ինչպես նաև 44-օրյա պատերազմից հետո մեր տարածաշրջանում ստեղծված նոր իրողությունները, սույն վերլուծության շրջանակներում փորձել ենք վերաիմաստավորել նախորդ վերլուծության խնդրո առարկան։

Սույն վերլուծությունը նվիրված է ՀՀ պետական բյուջեի առանցքային դրույթների ուսումնասիրությանը: Նախ անդրադարձ է կատարվել բյուջեի հիմքում դրված մակրոտնտեսական ցուցանիշների կանխատեսումներին, այնուհետև վերլուծվել են ՀՀ համախմբված և պետական բյուջեի ծրագրային ցուցանիշները: Առանձնահատուկ ուշադրություն է դարձվել եկամուտների և ծախսերի պլանային մակարդակների համեմատությանը նախորդ տարիներին դիտարկված փաստացի ցուցանիշների հետ: Վերջում կատարվել են եզրահանգումներ՝ գնահատելու, թե արդյոք բյուջեն հասցեագրում է այն խնդիրները, որոնք առկա են ՀՀ-ում:

2022թ. նոյեմբերի 8-ին ԱՄՆ-ում տեղի ունեցան Կոնգրեսի միջանկյալ ընտրությունները։ Միջանկյալ ընտրություններն անցկացվում են ԱՄՆ նախագահի ղեկավարման 4 տարիների միջակայքում: Վերջին ընտրությունների արդյունքներով Ներկայացուցիչների պալատն անցնելու է հանրապետականների վերահսկողությանը, մինչդեռ Սենատում մեծամասնությունը շարունակելու է պահպանել Դեմոկրատական կուսակցությունը։ Սույն հոդվածում անդրադարձ կկատարվի Կոնգրեսի համար մղված ընտրական պայքարին, ընտրություններում Հայկական հանձնախմբի անդամների գրանցած արդյունքներին, ինչպես նաև միջանկյալ ընտրությունների հնարավոր ազդեցությանը ԱՄՆ արտաքին քաղաքականության վրա։ 

Ելնելով ՀՀ վիճակագրական կոմիտեի կողմից հրապարակված տվյալներից՝ սույն վերլուծությունում ուսումնասիրվել է ՀՀ տնտեսության՝ վերջին ժամանակաշրջանի սոցիալ-տնտեսական զարգացումները: Մասնավորապես, դիտարկվել են տնտեսական ակտիվության՝ տվյալ ամսվա կուտակային ցուցանիշը, դրա ոլորտային բաշխվածությունը, ինչպես նաև տնտեսության առանձին ճյուղերի դինամիկան: Վերլուծվել են նաև տնտեսական զարգացումները ՀՀ արտաքին առևտրի ոլորտում, աշխատանքի շուկայում և հարկաբյուջետային հատվածում: Բացի այդ, անդրադարձ է կատարվել նաև ֆինանսական հատվածին (գնաճ, ավանդներ և վարկեր), ինչպես նաև փոխարժեքի վարքագծին:

Աշխարհը թևակոխել է միջազգային հարաբերությունների, հակամարտությունների և աշխարհաքաղաքական բուռն զարգացումների նոր և լարված փուլ։ Փորձելով ներգրավվել այլ պետությունների միջև միջազգային հարաբերությունների տարբեր գործընթացներում՝ Թուրքիան ձգտում է համաշխարհային բնույթի ազդեցության։ Մի շարք ներքաղաքական խնդիրներ լուծելուց բացի, միջազգային հարաբերություններում ստանձնելով միջնորդի դերակատարում, Թուրքիան հանդես է գալիս որպես գլոբալ ազդեցության կենտրոն, ինչն իրեն ավելի մեծ ինքնավարություն է տալիս այնպիսի հեգեմոններից, ինչպիսիք են ԱՄՆ-ը և Ռուսաստանը: Բացի միջազգային հարթակներում Թուրքիայի դերն ամրապնդելուց, այս մարտավարությունը հաճախ օգտագործվում է Էրդողանի վարչակազմի և «Արդարություն և զարգացում» կուսակցության (ԱԶԿ) դիրքերը երկրում ամրապնդելու համար։ Միջնորդության ռազմավարությունը ակտիվորեն օգտագործվել և շարունակում է օգտագործվել Միջին Արևելքում, Կենտրոնական Ասիայում, ռուս-ուկրաինական հակամարտության շրջանակներում և Հարավային Կովկասում: Հայաստանի և Արցախի նկատմամբ նույնպես կան նման ռազմավարության դրսևորումներ. վերջիններս հետազոտելն ու հասկանալը անհրաժեշտ են հատկապես  հայկական պետությունների ազգային անվտանգության համատեքստում:

Սույն վերլուծության նպատակն է գնահատել ՀՀ պետական բյուջեի կատարման ընթացքը տվյալ ժամանակահատվածում: Նախ նկարագրվել է ՀՀ տնտեսության ընդհանուր բնութագիրը, այն է՝ տնտեսական ակտիվության շարժիչ ուժերը, զարգացումները տնտեսության առանձին ճյուղերում, պահանջարկի բաղադրիչների՝ սպառման և ներդրումների վարքագիծը և այլն: Այնուհետև վերլուծվել է պետական բյուջեի եկամուտների և ծախսերի կատարողականը՝ համեմատելով համապատասխան ցուցանիշների փաստացի և պլանային արժեքները: Վերլուծությունը ավարտվել է հիմնական եզրահանգումների ամփոփմամբ:

Հայաստանի Հանրապետության և Արցախի Հանրապետության դեմ Ադրբեջանի և Թուրքիայի իրականացրած ագրեսիան և դրա շարունակական դրսևորման բարձր հավանականությունը հաշվի առնելով՝ անվիճելի է, որ Հայաստանի Հանրապետության պետական քաղաքականության առանցքային խնդիրներից որպես առաջնահերթություն պետք է դիտարկվի ազգային անվտանգության և պետական պաշտպանության հստակ, արդիական, չափելի, բովանդակալից և պատեհաժամ ռազմավարությունների առկայությունը:  Անվիճելի է նաև, որ 21-րդ դարում տեղեկատվական անվտանգությունը, կիբեռանվտանգությունը և կիբեռպաշտպանությունը ազգային անվտանգության և պետական պաշտպանության պարտադիր և կարևորագույն բաղկացուցիչ տարր են, իսկ տվյալ ուղղություններով համապարփակ ռազմավարական փաստաթղթերի մշակումն ու իրագործումը (ներառյալ՝ պարբերաբար դրանց վերանայումն ու լրամշակումը)` նշված ոլորտների արդյունավետ կառավարման և պետության պաշտպանության ու անվտանգության ապահովման համար անփոխարինելի միջոցներ։

Կիբեռտարածքն արդեն վաղուց դիտարկվում է որպես պետությունների կողմից պատերազմ վարելու սովորական հարթակ, ինչպես ցամաքային, օդային և ջրային տարածքները, իսկ կիբեռզենքերը՝ սովորական զինատեսակներին զուգահեռ՝ որպես պատերազմ վարելու այլընտրանքային միջոցներ։ Կիբեռանվտանգության և կիբեռպաշտպանության ապահովման հարցն այսօր ամբողջ աշխարհում դիտարկվում է որպես միջազգային անվտանգության առանցքային մարտահրավերներից մեկը։ Միջազգային հումանիտար իրավունքի (ՄՀԻ) տեսանկյունից կիբեռմիջոցների կիրառումը զինված հակամարտությունների ընթացքում իրավաչափ է, և դրանց կիրառումը կարգավորվում է ՄՀԻ նորմերով։ Պատահական չէ, որ վերջին տասնամյակների ընթացքում պետությունները արտաքին թշնամուց պետական պաշտպանության համատեքստում մեծ ուշադրություն են դարձնում նաև կիբեռպաշտպանությանը՝ առաջին հերթին մշակելով կիբեռպաշտպանության մասով պետության ռազմավարությունը և պետական քաղաքականության հիմնական ուղղությունները։

Հայաստանի Հանրապետությունը տեղեկատվական անվտանգության և «էլեկտրոնային հասարակության» ձևավորման ու զարգացման ապահովման ոլորտում  կոնկրետ միջոցները սկսել է ձեռնարկել արդեն 2000-ական թվականների առաջին տասնամյակում: 2008-2009թթ. Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունն ընդունեց կիբեռանվտանգության ոլորտում մի շարք ռազմավարական փաստաթղթեր: 2017 թվականի հոկտեմբերին ՀՀ նախագահի և կառավարության կողմից նախաձեռնվեցին ոլորտի ռազմավարական փաստաթղթերի կատարելագործման և արդի մարտահրավերներին համապատասխանեցման գործընթացը. մասնավորապես, ուժը կորցրած ճանաչվեցին տվյալ պահի դրությամբ ոլորտը կարգավորող փաստաթղթերը, և զուգահեռաբար 2017 թվականի վերջին և 2018 թվականի սկզբին մշակվեցին ՀՀ կիբեռանվտանգության ռազմավարության, ինչպես նաև ՀՀ տեղեկատվական անվտանգության ապահովման և տեղեկատվական քաղաքականության ռազմավարության նախագծերը:

Թվում էր, թե Հայաստանի Հանրապետության համար ռազմավարական նշանակություն ունեցող այս փաստաթղթերը պետք է պետության կողմից դիտվեին որպես առաջնահերթություն, լրամշակվեին, վերջնականացվեին, վաղուց ընդունված լինեին և այսօր գտնվեին իրականացման փուլում: Սակայն, այս հարցի շուրջ իրականացրած վերլուծությունը հանգեցնում է ցավալի եզրահանգումների. իրողությունն այն է, որ 2017 թվականից առ այսօր Հայաստանի Հանրապետությունը չունի տեղեկատվական անվտանգության, ինչպես նաև կիբեռանվտանգության և ռազմական կիբեռպաշտպանության ոլորտներում որևէ ռազմավարական փաստաթուղթ: Վերջին հինգ տարիների ընթացքում պետական կառավարման մարմինների կողմից տեղեկատվական անվտանգության, կիբեռանվտանգության և ռազմական կիբեռպաշտպանության ոլորտների զարգացման, քաղաքականության ձևավորման և ռազմավարությունների հաստատման ու իրականացման հարցում պետական կառավարման մարմինների դրսևորած պասիվ կեցվածքը և անգործությունն անթույլատրելի են՝ հաշվի առնելով Հայաստանի Հանրապետության առջև ծառացած անվտանգային և պաշտպանական խնդիրները:

ՀՀ-ում կիբեռանվտանգության և ռազմական կիբեռպաշտպանության վերաբերյալ տեսլականի, քաղաքականության և ռազմավարական փաստաթղթերի բացակայությունը վտանգավոր իրողություն է՝ պետական պաշտպանության արդյունավետ կազմակերպման համատեքստում։ Խնդրի արդիականության և հրատապության մասին են վկայում նաև ՀՀ կիբեռանվտանգության և կիբեռպաշտպանության ապահովման մասով ՀՀ ցուցանիշները։ Այսպես, համաշխարհային կիբեռանվտանգության ինդեքսի 2020 թվականին հրապարակված տվյալների համաձայն՝ տարածաշրջանի երկրներից (Ռուսաստան, Ղազախստան, Ադրբեջան, Ուզբեկստան, Բելառուս, Հայաստան, Ղրղզստան, Տաջիկստան, Թուրքմենստան) Հայաստանից ավելի ցածր ցուցանիշներ ունեն միայն Ղրղզստանը (49,64), Տաջիկստանը (17,1) և Թուրքմենստանը (տվյալները բացակայում են)։ Իսկ ազգային կիբեռանվտանգության ինդեքսով 2020 թվականի դրությամբ Հայաստանն այլ պետությունների շարքում 90-րդն է՝ ունենալով նվազագույն զրոյական ցուցանիշ կիբեռանվտանգության քաղաքականության մշակման առումով, նվազագույն զրոյական ցուցանիշ՝ կիբեռտարածքում  վտանգների վերլուծության տեսանկյունից, նվազագույն զրոյական ցուցանիշ՝ կիբեռտարածքում ճգնաժամի կառավարման տեսանկյունից, նվազագույն զրոյական ցուցանիշ՝ կենսական ենթակառուցվածքների և թվային ծառայությունների պաշտպանության տեսանկյունից և նվազագույն զրոյական ցուցանիշ՝ ռազմական ոլորտում կիբեռօպերացիաների կազմակերպման կարողությունների տեսանկյունից։