Մերձավոր Արևելքում և Հարավային Կովկասում Չինաստանը աստիճանաբար դառնում է կարևոր աշխարհաքաղաքական գործոններից մեկը, որի հետ ձգտում են նոր որակի հարաբերություններ կառուցել տարածաշրջանի բոլոր երկրները։ Տարածաշրջանում ազդեցության համար մրցավազքը ճիշտ պատկերացնելու նպատակով սույն վերլուծության շրջանակներում փորձել ենք հասկանալ, թե այնտեղ ինչպիսի ազդեցություն և շահեր ունեն Չինաստանն ու վերջինիս հիմնական մրցակիցները՝ առաջին հերթին Միացյալ Նահանգներն ու Ռուսաստանը։ Թուրքիան և Իրանը Հարավային Կովկասում առանցքային դերակատարություն ունեն, ուստի վերլուծության շրջանակներում առանձին ուսումնասիրել ենք, թե ինչպիսի հարաբերություններ ունի Չինաստանը այս երկրներից յուրաքանչյուրի հետ։

Ի վերջո, փորձել ենք հասկանալ Չինաստանի տարածաշրջանային քաղաքականության ազդեցությունը Հարավային Կովկասի երկրների վրա, ինչպես նաև ներկայացրել ենք հայ-չինական հարաբերությունների զարգացման տեսլականն ու հեռանկարները։ Վերլուծության կարևոր եզրահանգումներից մեկն այն է, որ Իրան-Չինաստան առանցքի հետ բազմոլորտ հարաբերությունների խորացումը կարող է դառնալ Հայաստանի համար աշխարհաքաղաքական այն այլընտրանքը, որը ներկայիս տարածաշրջանային անվտանգային համակարգի փլուզման դեպքում երկիրը կապահովագրի գոյաբանական սպառնալիքներից, միաժամանակ ներկայիս պայմաններում լուրջ խոչընդոտներ չի ստեղծի հայ-ռուսական հարաբերություններում։

2001թ. սեպտեմբերի 11-ին ԱՄՆ-ում տեղի ունեցած ահաբեկչական հարձակումներից հետո Միացյալ Նահանգների համար առաջնահերթություն դարձավ գլոբալ ահաբեկչության դեմ պայքարը՝ սկիզբ դնելով ԱՄՆ պատմության ամենաերկարատև պատերազմին Աֆղանստանում։ Ջորջ Բուշի պաշտոնավարումից որոշ ժամանակ անց Միացյալ Նահանգների մյուս նախագահների վարչակազմերում համոզմունք կար, որ առկա են այլ արտաքին քաղաքական առաջնահերթություններ   ԱՄՆ-ի համար, և որ անհրաժեշտ է վերջ տալ «հավերժական պատերազմին» Աֆղանստանում։ Դա էլ իր հերթին հանգեցրեց Աֆղանստանից ԱՄՆ զորքերի աստիճանական դուրսբերմանը։ Աֆղանստանից ԱՄՆ զորքերի ամբողջական և վերջնական դուրսբերումն իրականացվեց ԱՄՆ 46-րդ նախագահ Ջո Բայդենի օրոք։ Թեև ներկայումս ԱՄՆ զորքերն ամբողջապես դուրս են բերվել Աֆղանստանից, այնուամենայնիվ, դուրսբերման գործընթացը շատ բուռն, արագ և անկազմակերպ իրականացվեց, որի համար Բայդենը և իր վարչակազմը մեծ քննադատության արժանացան։ Սույն աշխատության մեջ քննարկվում են Աֆղանստանից ԱՄՆ զորքերի դուրսբերման գործընթացը, դրա ներքաղաքական հետևանքները Բայդենի վարչակազմի համար, ինչպես նաև Ռուսաստանի արձագանքը և հնարավոր հետագա քայլերը ստեղծված իրավիճակում։

Ելնելով ՀՀ վիճակագրական կոմիտեի կողմից հրապարակված տվյալներից՝ սույն վերլուծությունում ուսումնասիրվել է ՀՀ տնտեսության՝ վերջին ժամանակաշրջանի սոցիալ-տնտեսական զարգացումները: Մասնավորապես, դիտարկվել են տնտեսական ակտիվության՝ տվյալ ամսվա կուտակային ցուցանիշը, դրա ոլորտային բաշխվածությունը, ինչպես նաև տնտեսության առանձին ճյուղերի դինամիկան: Վերլուծվել են նաև տնտեսական զարգացումները ՀՀ արտաքին առևտրի ոլորտում, աշխատանքի շուկայում և հարկաբյուջետային հատվածում: Բացի այդ, անդրադարձ է կատարվել նաև ֆինանսական հատվածին (գնաճ, ավանդներ և վարկեր), ինչպես նաև փոխարժեքի վարքագծին:

Սույն վերլուծության նպատակն է գնահատել ՀՀ պետական բյուջեի կատարման ընթացքը տվյալ ժամանակահատվածում: Նախ նկարագրվել է ՀՀ տնտեսության ընդհանուր բնութագիրը, այն է՝ տնտեսական ակտիվության շարժիչ ուժերը, զարգացումները տնտեսության առանձին ճյուղերում, պահանջարկի բաղադրիչների՝ սպառման և ներդրումների վարքագիծը և այլն: Այնուհետև վերլուծվել է պետական բյուջեի եկամուտների և ծախսերի կատարողականը՝ համեմատելով համապատասխան ցուցանիշների փաստացի և պլանային արժեքները: Վերլուծությունը ավարտվել է հիմնական եզրահանգումների ամփոփմամբ:

2021թ. հունիսին Մեծ Բրիտանիայում կայացած «Մեծ յոթնյակի» գագաթնաժողովի ժամանակ հայտարարվեց «Վերակառուցենք ավելի լավ աշխարհ» (Build Back Better World «B3W») համաշխարհային ենթակառուցվածքային նախագծի մեկնարկի մասին, որը հավակնություն ունի դառնալու լրջագույն մարտահրավեր չինական «Գոտի և ճանապարհ» («BRI») նախաձեռնության համար։ «B3W» նախագիծը նպատակ ունի մինչև 2035 թվականը լրացնել զարգացող երկրներում 40+ տրիլիոն արժողությամբ ենթակառուցվածքների բացը։ Սույն աշխատանքը նվիրված է «B3W» նախագծի ներուժի, մարտահրավերների և խոչընդոտների բացահայտմանը, չինական «BRI» նախաձեռնության հետ հնարավոր մրցակցության հեռանկարներին, ինչպես նաև Հայաստանի դերին «B3W» նախագծի իրականացման գործում։

Միջազգային կառույցների կողմից հրապարակված ցուցանիշների և ինդեքսների ուսումնասիրությունը հնարավորություն է տալիս լուծելու երկու կարևոր խնդիր: Առաջին, համապարփակ թվային ցուցանիշների օգնությամբ գնահատել ՀՀ կատարողականը տվյալ ժամանակահատվածում, ինչպես նաև կատարել միջժամանակային համեմատություններ՝ հասկանալու, թե արդյոք երկիրը շարժվում է ցանկալի ուղղությամբ: Երկրորդ, ՀՀ կատարողականը համեմատել այլ երկրների հետ՝ պարզելու Հայաստանի հարաբերական դիրքը տարածաշրջանում և Եվրասիական տնտեսական միությունում: Այս արդյունքները կարևոր են, քանի որ օգնում են ստանալ տնտեսական իրավիճակի համակողմանի գնահատականը, ինչն անհրաժեշտ է ինչպես պետական, այնպես էլ մասնավոր հատվածի համար: Սույն վերլուծությունը միտված է վերոհիշյալ խնդիրների պարզաբանմանը:

Միջազգային կառույցների կողմից հրապարակված ցուցանիշների և ինդեքսների ուսումնասիրությունը հնարավորություն է տալիս լուծելու երկու կարևոր խնդիր: Առաջին, համապարփակ թվային ցուցանիշների օգնությամբ գնահատել ՀՀ կատարողականը տվյալ ժամանակահատվածում, ինչպես նաև կատարել միջժամանակային համեմատություններ՝ հասկանալու, թե արդյոք երկիրը շարժվում է ցանկալի ուղղությամբ: Երկրորդ, ՀՀ կատարողականը համեմատել այլ երկրների հետ՝ պարզելու Հայաստանի հարաբերական դիրքը տարածաշրջանում և Եվրասիական տնտեսական միությունում: Այս արդյունքները կարևոր են, քանի որ օգնում են ստանալ տնտեսական իրավիճակի համակողմանի գնահատականը, ինչն անհրաժեշտ է ինչպես պետական, այնպես էլ մասնավոր հատվածի համար: Սույն վերլուծությունը միտված է վերոհիշյալ խնդիրների պարզաբանմանը:

ՀՀ կառավարության գործունեության միջնաժամկետ (այսինքն՝ առաջիկա երեք տարիների) թիրախները սահմանող առանցքային փաստաթուղթը պետական միջնաժամկետ ծախսերի ծրագիրն է (ՄԺԾԾ), որը հանդիսանում է նաև տնտեսավարողների հետ կառավարության հաղորդակցության հիմնական գործիքներից մեկը: Այս առումով ՄԺԾԾ-ի արդյունավետ օգտագործումը հատկապես կարևորվում է ինչպես ճգնաժամային, այնպես էլ հետճգնաժամային ժամանակահատվածներում, ինչպիսին է 2021 թվականը, քանի որ դրանով հնարավոր է քաղաքականության ազդակներ հաղորդել տնտեսավարողներին, տնտեսությունում ձևավորել համապատասխան սպասումներ և այդպիսով նվազեցնել առկա անորոշությունները: Սույն վերլուծությունում ուսումնասիրվել են 2022-2024թթ. ՄԺԾԾ-ի կառուցվածքը, ծրագրի հիմքում դրված հիմնական մակրոտնտեսական կանխատեսումները և հարկաբյուջետային քաղաքականության հիմնական ուղղությունները, որոնք արտացոլում են ինչպես կառավարության սպասումները տնտեսական իրավիճակի հետագա զարգացումների վերաբերյալ, այնպես էլ կառավարության գործողություններն ուղղված ճգնաժամից հետո տնտեսության արագ վերականգնման ապահովմանը: Քանի որ 2020-ին կառավարության պարտք/ՀՆԱ հարաբերակցությունը հատել է օրենքով թույլատրելի առավելագույն շեմը, վերլուծությունում ուսումնասիրվել է նաև կառավարության պարտքի բեռի նվազեցման 2022-2026 թվականների ծրագիրը:

Ելնելով ՀՀ վիճակագրական կոմիտեի կողմից հրապարակված տվյալներից՝ սույն վերլուծությունում ուսումնասիրվել է ՀՀ տնտեսության՝ վերջին ժամանակաշրջանի սոցիալ-տնտեսական զարգացումները: Մասնավորապես, դիտարկվել են տնտեսական ակտիվության՝ տվյալ ամսվա կուտակային ցուցանիշը, դրա ոլորտային բաշխվածությունը, ինչպես նաև տնտեսության առանձին ճյուղերի դինամիկան: Վերլուծվել են նաև տնտեսական զարգացումները ՀՀ արտաքին առևտրի ոլորտում, աշխատանքի շուկայում և հարկաբյուջետային հատվածում: Բացի այդ, անդրադարձ է կատարվել նաև ֆինանսական հատվածին (գնաճ, ավանդներ և վարկեր), ինչպես նաև փոխարժեքի վարքագծին:

Ենթադրվում էր, որ 2020թ. ադրբեջանաթուրքական ռազմական ագրեսիայի արդյունքում տեղի ունեցած աղետի հետևանքները Հայաստանը կսկսի հաղթահարել 2021թ. արտահերթ խորհրդարանական ընտրությունների միջոցով։ Դրանց արդյունքները անակնկալ եղան շատերի համար՝ ընդդիմությունից գրեթե երկու անգամ ավելի ձայներ ստացավ և իշխանության մնաց այն քաղաքական ուժը, որի աղետաբեր սխալների հետևանքով արձանագրվել են ծանր պարտություն պատերազմում, հազարավոր զոհեր, վիրավորներ, գերիներ, տասնյակ հազարավոր տեղահանվածներ, ահռելի նյութական կորուստներ ու բարոյական անկում։

Սակայն ընտրությունների արդյունքների քանակական և որակական վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ իշխանության մեծ առավելության վերաբերյալ տպավորությունը խաբուսիկ է՝ իշխող քաղաքական ուժին վստահություն է հայտնել ընտրողների ընդամենը 26,2 տոկոսը, այն էլ վարչական ռեսուրսի բացարձակ կիրառմամբ ու զանգվածային խախտումներով: Ընդ որում, անգամ այդ դեպքում իշխող քաղաքական ուժի համար արձանագրված ձայները միայն մի քանի տոկոսով են ավելի կառավարություն ձևավորելու համար պահանջվող շեմից:

Ընտրությունները նաև արձանագրեցին Հայաստանի բազմակուսակցական համակարգի փլուզումը՝ մասնակցում էին 25 քաղաքական ուժեր՝ նախորդ մի քանի հերթական ընտրությունների 9-11-ի փոխարեն, սակայն ընտրողների ճնշող մեծամասնությունը ձայն տվեց անհատների: ԿԸՀ-ն արձանագրել է նաև նախորդ ընտրությունների համեմատ իշխող ուժի ձայների զգալի նվազում և  ընդդիմությանը տրված ձայների կտրուկ աճ: Տեղի է ունեցել ընդդիմության արմատական և որակական փոփոխություն՝ բացահայտ են ընդդիմության թե՛ փորձառության ու քաղաքական պայքարի անհամեմատ ավելի բարձր կարողությունները և թե՛ այդ պայքարի ավելի լայն ու արդյունավետ գործիքակազմի օգտագործման հնարավորությունը:

Պետության համար ծանր հետևանքներով հղի իրավիճակում, փլուզված բազմակուսակցական համակարգի պայմաններում տեսանելի ելք կարող է ապահովել խորհրդարանական ընդդիմությունը, որը պետք է ստանձնի երկակի՝ Հայաստանը խոր ու բազմագործոն ճգնաժամային իրավիճակից դուրս բերելու  և առողջ քաղաքական կյանքի ողնաշարը համարվող կենսունակ բազմակուսակցական համակարգ ձևավորելու, առաքելություն: Ակնհայտ է, որ նման բարդ առաքելություն իրագործելու համար խորհրդարանական ընդդիմության կարգավիճակ ստացած երկու դաշինքները կազմող կուսակցությունները պետք է արդիականացնեն ու մեծացնեն իրենց ինստիտուցիոնալ և ֆունկցիոնալ կարողությունները: